مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ گلستان یادگاری به جا مانده از ارگ تاریخی تهران است. بنیاد ارگ تاریخی تهران به دوره صفویه و زمان شاه طهماسب اول بر می‌گردد. ارگ سلطنتی در دوره کریم خان بازسازی گردید و در دوره قاجار به عنوان دربار و همچنین محل سکونت پادشاهان قاجاریه اختصاص یافت. این مجموعه قدیمی‌ترین و مهم‌ترین بنای تاریخی دوران قاجار می‌باشد و ناصرالدین‌شاه چهارمین پادشاه قاجار تغییرات بسیاری در مجموعه ایجاد نمود.

بیش از یک سوم فضای ارگ را دارالحکومه و محل سکونت شاه تشکیل می‌داد. این منزلگاه نیز مانند دیگر خانه‌های قدیمی و سنتی ایران دارای دو قسمت اندرونی و بیرونی بوده است. بخش بیرونی شامل دو قسمت حیاط دارلحکومه یا دیوان‌خانه و دیگری باغ مربع شکلی به نام باغ گلستان بود که این دو حیاط را بناهایی از یکدیگر جدا می‌کردند. این بناها در دوره پهلوی تخریب گشته به گونه‌ای که امروزه اثری از آنها بر جای نمانده است.

در قسمت شرقی دارلحکومه و شمال باغ گلستان اندرونی قرار داشت و حیات بزرگی را شامل می‌گردید که در واقع محل اقامت زنان حرم بوده است و عمارت خوابگاه شاهی در میان آن ساخته شده بود. این مجموعه نیز در دوره پهلوی تخریب و به جای آن ساختمان فعلی وزارت امور اقتصادی و دارایی ساخته شد.

در دوران رضا شاه پهلوی، بخش‌های بزرگی از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن، سردر باب عالی، ساختمان دفتر استیفا، نگارخانه، تکیه دولت، نارنجستان، باغ گلشن و ساختمان‌های اندرونی تخریب شد. محل سکونت شاه به سعدآباد و سپس در دوران محمدرضاشاه پهلوی به نیاوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانان خارجی تبدیل گردید.

پس از انقلاب مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتی دیگر بصورت موزه در آمد تا همگان بتوانند از آن دیدن کرده و از تماشای زیبایی‌های حاصل فکر و دست هنرمندان و صنعتگران ایرانی بهره برند.

این بنا اولین و تنها اثر ثبت جهانی یونسکوی تهران است.

ایوان تخت مرمر:

ایوان تخت مرمر قدیمی‌ترین بنای کاخ است که ساخت آن به دوره زندیه و کریم خان زند در سال 1139 هجری شمسی بر می‌گردد. این ایوان جایگاهی بود که مراسم سلام و بار عام طبقات مختلف مردم در مقابل آن برگزار می‌شد. این رسم سابقه‌ای چند هزار ساله دارد که در آثار دوره‌های مختلف تاریخ قابل مشاهده است.

این عمارت در دوره قاجار دستخوش تغییرات زیادی گردید. هنگامی که آغا محمدخان در سال 1171 هجری شمسی شیراز را تصرف کرد، دستور داد تا قصر وکیل را ویران و آثار آن را به ایوان دیوان خانه تهران منتقل کنند.

این آثار شامل دو ستون مرمرین و یکپارچه که از معادن شیراز تهیه شده بود، دو در خاتم‌کار اثر استاد محمد جعفر خاتم‌ساز شیرازی از جنس نقره، عاج فیل و استخوان شتر و … با ابیاتی از سعدی و ازاره‌های (بخش سنگی از دیوار) مرمرین با رنگ روغن و نقش‌های گیاهی زیبا بود.

معماری و تزیینات این ایوان در دوره فتحعلی شاه و ناصرالدین شاه تغییرات زیادی کرد تا به شکل امروزی در آمد.

قسمت فوقانی ایوان دو آیینه قرار دارد که از هدایای الکساندر اول امپراتور روسیه به فتحعلی شاه می‌باشد. همچنین در قسمت بالای ایوان شش نقاشی پشت شیشه قرار دارد که هدایای دربار فرانسه به ناصرالدین شاه می‌باشد.

در سال 1221 هجری قمری فتحعلی شاه به حجاران و سنگتراشان معروف اصفهانی امر کرد تا از سنگ مرمر زرد یزد تختی بسازند تا همیشه در وسط ایوان باقی بماند. این تخت از 65 قطعه مرمر بزرگ و کوچک تشکیل شده است.

آخرین مراسم رسمی که در این ایوان برگزار شد، تاجگزاری رضاخان در سال 1304 شمسی بود.

خلوت کریمخانی:

در گوشه شمال غربی محوطه کاخ گلستان، بنایی سرپوشیده و ستون‌دار به صورت یک ایوان سه دهنه قرار گرفته است. در میانه این بنا حوضی کوچک قرار داشته که آب قنات شاهی از آب نمای این حوض در باغ جاری می گشته است. این بنا خلوت کریمخانی نام دارد که به همراه ایوان تخت مرمر از کهن‌ترین بناهای موجود در مجموعه گلستان می باشد. 

خلوت کریمخانی همانطور که از نامش هویداست، از بناهای دوره کریمخان می‌باشد و قسمتی از اندرونی و خلوت خانه وی به شمار می‌آمده است. پیش‌تر این عمارت محل به دیوان خانه و ایوان تخت مرمر راه داشت که در زمان ناصرالدین شاه به علت تغییرات در کاخ مسدود گردید.

آغامحمد خان قاجار پس از تصرف شیراز دستور داد قبر کریم خان زند را نبش کردند و پس از انتقال استخوان‌های او به تهران، در پای پلکان خلوت دفن کردند. هدف آغامحمد خان از این کار پای گذاشتن روی قبر و بی‌احترامی به کریم خان زند بود.

رضا شاه در سال 1304 طی مراسمی با حضور نوادگان خان زند زیر پله‌ها را حفاری و استخوان‌های باقیمانده را با احترام خارج کردند.

در این محل نیز یک تخت مرمر در ابعاد کوچکتر از تخت مرمر اصلی قرار گرفته است و به نظر می‌رسد که ناصرالدین شاه اغلب در این محل خلوت می‌کرده و قلیان می‌کشیده است. همچنین سنگ قبر ناصرالدین شاه پس از جا به جایی‌های فراوان هم اکنون در این محل نگهداری می‌شود.

نگارخانه:

ناصرالدین شاه پس از سفر خود به اروپا موزه‌ای برای نمایش دادن اشیای قیمتی دربار ترتیب داد که در میان آن‌ها تعداد قابل توجهی تابلوی نقاشی وجود داشت. بیشتر اشیایی که ناصرالدین شاه در موزه‌های خود به نمایش گذاشته بود، اکنون به صورت پراکنده در اغلب موزه‌های تهران قرار گرفته است.

نگارخانه در حال حاضر شامل دو بخش جنوبی و شمالی می‌باشد. بخش جنوبی در حقیقت قسمتی از حوض‌خانه تالار سلام می‌باشد. این بخش در گذشته کاربردهایی چون انبار اتاق موزه، دفتر صاحب اموال و تلفن خانه داشته است و هم اینک به نمایش پرده‌های نقاشی دهه‌های آغازین دوره قاجار اختصاص یافته است.

بخش شمالی نیز در زمان محمدرضا پهلوی احداث و به مقر پاسدار خانه گارد سلطنتی (پاسبان خانه) اختصاص یافته است. این بخش آثار نقاشان متاخر دوره قاجار را در خود جای داده است.

موزه مخصوص:

بنای موزه مخصوص در واقع بخشی از بنای اولین موزه ایران می‌باشد. در دوره ناصرالدین شاه و شاهان قاجار این بنا انبار چینی آلات و نقره‌هایی بود که از کشورهای اروپایی به شاهان قاجار هدیه می‌شد.

این بنا قبل از تاج‌گذاری محمدرضا پهلوی دستخوش تغییراتی شد و دیوارها و سقف آن به طرز بسیار زیبایی با تزیینات گچ‌بری مزین گردید. پس از تاج‌گذاری اين مكان به موزه مخصوص تبديل گردید و آثار به جامانده شاهان قاجار که از دوره‌های پیش به دست آنان رسیده و كليه اقلام اهدایی خصوصی و شاخص پادشاهان اروپایی به شاهان قاجار به اين مكان انتقال داده شد.

اشيا شاخص در این مجموعه شامل:

زره شاه اسماعيل صفوی، دو عدد شمشیر متعلق به شاه عباس با دسته عاج و تیغه فولادی، تير و كمان نادرشاه افشار، تاج آقا محمد خان از مس و میناکاری شده. ساعد بند و مهر فتحعلي شاه، کنگ توسعه شهر تهران که به دست ناصرالدین شاه جهت ساخت و توسعه تهران بر زمین زده شد. دسته مهرهای سلاطين قاجار، گوی مشیک عاج که بدون ایجاد شکاف و برش، چهارده گوی غلتان درون آن ساخته شده است ، تخم شترمرغ حکاکی شده

تالار سلام:

تصمیم ایجاد موزه در ارگ سلطنتی پس از اولین سفر ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1290 هجری قمری و مشاهده موزه‌های و گالری‌های بزرگ کشورهای غربی گرفته شد. از این رو وی دستور داد تا در شمال باغ گلستان و غرب تالار عاج مجموعه بناهای جدید کاخ گلستان شامل تالار آیینه، سرسرا و اتاق موزه بنا شود. ساخت این بنا 3 سال به طول انجامید ولی به علت تزیینات زیاد و چیدن اشیا با نظارت مستقیم شاه، بهره برداری از آن تا سال 1299 هجری قمری به طول انجامید. به علت انتقال تخت طاووس از تالار آیینه به این مکان و برگزاری سلام‌های خاص در آن کم کم نام تالار سلام را به خود گرفت.

این تالار با مساحتی حدود 1000 مربع مربع با نه پنجره قوسی شکل رو به باغ گلستان، بزرگ‌ترین تالار کاخ گلستان است.

در سال 1346 به سبب آماده سازی تالار برای مراسم تاج‌گذاری محمدرضا شاه پهلوی، در بنا و چیدمان و تزیینات داخلی آن تغییرات زیادی اعمال شد و به شکل کنونی درآمد. بیشتر آیینه‌کاری و گچ‌بری‌های موجود در تالار نیز متعلق به همین دوره می‌باشند.

در سال 1360 هجری شمسی تخت طاووس و تاج کیانی به موزه جواهرات سلطنتی منتقل شد و در حال حاضر ماکت آن‌ها در این تالار قرار دارد.

تالار آیینه:

تالار آیینه یکی از مشهورترین تالارهای کاخ گلستان می‌باشد. پیش از ساخت این تالار در محل ساخت آن دو بنای کلاه فرنگی چهل ستون چوبی و قبل تر از آن تالار یا عمارت الماسیه قرار داشت. ساخت تالار آیینه همزمان با تالار سلام حدود سال 1291 هجری قمری آغاز و حدود 3 سال به طول انجامید، البته تزیینات آیینه‌کاری و گچ‌بری آن تا سال 1299 هجری قمری ادامه یافت. این تالار به دلیل آیینه کاری‌های سقف و دیوارهایش شهرت فراوانی یافت و همچنین نقاشی معروف کمال المک با نام تابلوی “تالار آیینه” که خلق آن 5 سال به طول انجامید بر شهرت این تالار افزوده است. این تابلو هم اینک در تالار سلام نگهداری می‌شود.

تالار عاج:

به نظر می‌ رسد تالار عاج دارای قدمتی بیش از تالار آیینه و تالار سلام و در کل بناهای دوره ناصری باشد. این بنا در دوره ناصرالدین شاه دستخوش تغییراتی گردید و در نهایت به شکل امروزی درآمد. در زمان ناصرالدين شاه داخل این تالار، هدایای پادشاهان دول خارجی نگهداری می‌شد و در زمان پهلوی محل پذیرایی و برپایی مهمانی‌های رسمی دربار بود.

حوضخانه:

حوضخانه بخشی از تالار عاج و در واقع زیرزمین آن محسوب می‌شده است که پس از سفر اول ناصرالدین شاه به اروپا و به دستور وی همزمان با دیگر بناهای جدید کاخ برپا گردید. در ضلع شمال غربی حوضخانه آب نمایی قرار داشت که از قنات همرگرد سرچشمه می‌گرفت. این حوض در زمان پهلوی اول تخریب گردید و آن محل را به یکی از سالن‌های موزه اختصاص دادند. همچنین این مکان که محل استراحت درباریان بود که در زمان محمدرضا پهلوی جهت مراسم جشن و سرور و اعیاد مذهبی مورد بهره برداری قرار گرفت. معماری داخلی حوضخانه مربوط به دوره قاجاریه و تلفیقی از هنر اروپایی و ایرانی می‌باشد.

تالار ظروف:

ساختمان تالار ظروف بر روی بقایای عمارت‌های دوره قاجار ایجاد گردید. ساخت این بنا در سال 1344 هجری شمسی به پایان رسید و کلیه ظروف اهدایی سلاطين اروپایی به شاهان قاجار، از عمارت موزه (تالار سلام) و مخازن به اين عمارت انتقال داده شد و در داخل ویترین‌هایی كه به اين منظور ساخته شده بود قرار گرفت. از این بنا جهت مراسم رسمی و تشریفاتی دربار پهلوی استفاده می‌شده است.

ظروفی كه در داخل اين عمارت وجود دارند، اكثرا بسيار چشم نواز هستند. از جمله آنها می‌توان به سرويس چینی اهدایی ناپلئون بناپارت به فتحعلی شاه با نقش جنگ‌های ناپلئون بناپارت، سرويس اهدایی نیکلای اول، سرويس جواهر نشان اهدایی ملكه ويكتوريا، سرويس ساخته شده از سنگ گران‌بهای مالاشیت اهدایی الكساندر سوم پادشاه روسیه، سرويس چینی اهدایی ويلهلم به وليعهد دولت ايران، دو ساعت اهدایی ملکه ویکتوریا و تابلوی نقاشی میکرو موزاییک اشاره داشت.

عمارت برلیان:

تالار برلیان بر روی پی‌های تالار بلور که از کاخ‌های زمان فتحعلی شاه بود ساخته شده است. گویا به سبب آینه‌کاری‌های فراوان و بلکه وجود حوض و تخت بلور و چلچراغ‌هایی که امپراتور روسیه، الکساندر اول برای فتحعلی شاه فرستاده بود، این تالار را بلور نامیدند.

در زمان ناصرالدین شاه به علت فرسودگی، بناهای قدیم ارگ تخریب و جایگزین آن‌ها ساختمان‌های جدید ساخته شد و به سبب درخشش و چشمگیری آیینه کاری‌ها، این تالار را برلیان نامیدند.

این عمارت در زمان پهلوی برای برگزاری جلسات رسمی با سران دول خارجی و مراسم تشریفات مورد استفاده قرار می‌گرفت.

شمس العماره:

شمس العماره یا عمارت خورشید از شاخص‌ترین و زیباترین بناهای کاخ گلستان است. ناصرالدین شاه قبل از سفر به اروپا با دیدن تصاویری از بناهای چند طبقه در کشورهای اروپایی تمایل به ساخت بنایی مرتفع در کاخ گلستان به منظور تماشای منظره شهر پیدا می‌کند. ساخت شمس العماره طی دو سال زمان برد و در سال 1284 تکمیل شد.

این ساختمان دو برج بزرگ هم شکل دارد که یک ساعت در میانه آن‌ها قرار گرفته است. بنای شمس العماره دارای پنج طبقه و 35 متر ارتفاع اولین ساختمان با اسکلت فلزی در ایران می باشد.

در طبقه اول تالار شاه‌نشین قرار دارد که از نظر آینه‌کاری بسیار ممتاز است. همچنین کف تالار با کاشی هفت رنگ دوره قاجار آراسته و ازاره‌های مرمرین با نقوش گیاهی و حیوانی به تالار جلوه خاصی بخشیده است.  

معماری این عمارت تلفیقی از معماری سنتی و مدرن اروپایی است.

عمارت بادگیر:

ساخت عمارت بادگیر در زمان فتحعلی شاه آغاز و در زمان ناصرالدین شاه تکمیل گردید. این عمارت بارها مورد بازسازی قرار گرفته تا به شکل امروزی درآمده است. این بنا از دو گوشواره، دو بالا خانه، یک تالار و یک حوضخانه تشکیل شده است. تاجگذاری مظفرالدین شاه (پنجمین شاه قاجار) که مصادف با تابستان و گرمای شدید در تهران بود در تالار اصلی عمارت بادگیر به روی تخت طاووس برگزار گردید. تالار عمارت بادگیر با ارسی‌، ستون‌ها، دیوارها و سقفی از نقاشی، گچبری، زرنگاری، آینه‌کاری و منبت‌کاری و سنگ مرمر تزیین شده است. از این حیث یکی از تالارهای پر کار، زیبا و جالب قدیم به شمار می‌رود. در زمان ناصرالدین شاه از حوضخانه عمارت به عنوان محل نگهداری طیور زیبا جهت تفرج شاه استفاده می‌کردند.

عکاسخانه:

در طبقه زیرین عمارت بادگبر، فضایی وجود دارد که در آن اتاق تابستانی قرار داشت. این اتاق در واقع با بادگیرها و حوض میانی آن خنک می‌ گردید. اکنون این محل عکس‌های دوره قاجار به نمایش گذاشته شده است.

آلبوم‌خانه‌ کاخ گلستان بعد از آرشیو موزه سلطنتی انگلستان، دومین گنجینه‌‌ غنی عکس و فیلم دنیا می باشد.

ناصرالدین شاه خود به فن عکاسی علاقه فراوان داشت. عکس‌هایی که او برداشته به همراه عکس‌هایی که دست نوشته او روی آنها دیده می‌شود، در عکاسخانه به نمایش گذاشته شده است.

چادرخانه:

شاهان قاجار مرتب سفرهایی به خارج از کاخ سلطنتی همراه با عده زیادی از خدمه داشتند، همچنین ایل قاجار علاقه فراوان به زندگی در خارج از ساختمان و زیر چادر نشان می دادند، به همین دلایل به چادرهای زیادی در طی این سفرها نیاز پیدا می کردند. ساختمان چادرخانه محل انبار چادرهای سلطنتی در زمان قاجار بود.

این روزها این بنا جهت برگزاری نمایشگاه‌ها و سخنرانی‌ها استفاده می‌شود.

تالار الماس:

ساخت بنای این تالار در زمان فتحعلی شاه آغاز و در زمان ناصرالدین شاه تغییراتی در ظاهر و تزیینات مانند پوشاندن دیوارهای تالار با کاغذ دیواری‌های وارداتی از اروپا ایجاد گردید.

نظر به اینکه تالار الماس در زمان فتحعلی شاه بنا شده است، این مکان به نمایش آثاری هنری دوران این پادشاه اختصاص یافته است.

کاخ ابیض (موزه مردم شناسی):

در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه سلطان عبدالحميد پادشاه عثمانی مقداری اثاثیه ارزشمند و گرانبها برای شاه ایران فرستاد. در آن هنگام تقريبا همه کاخ‌ها و تالارهای سلطنتی با تابلوها و اثاثيه متعدد پر و آراسته گردیده بود. از این رو ناصرالدین شاه تصمیم گرفت که در گوشه جنوب غربی محوطه کاخ گلستان که قبلا محل کلاه فرنگی یا برج آغا محمدخانی بود کاخ جدیدی بنا کند و هدایای سلطان را در آن جای دهد.

این بنا به علت سفیدی رنگ نمای ساختمان که به شیوه بناهای قرن ۱۸ اروپا گچ بری و نماسازی شده و نیز به سبب آنکه پله‌های سرسرای کاخ مرمر سفید رگه دار بود کاخ ابیض نامیده شد. کاخ ابیض از همان ابتدای بنای خود به جلسات هیئت دولت اختصاص یافت. این جلسات تا سال ۱۳۳۳ شمسی در این کاخ و در تالار سلطان عبدالحمید تشکیل می‌شد.  این بنا از سال ۱۳۴۷ به موزه مردم شناسی تبدیل شد.