مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران و کاخ نیاوران محل اصلی سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده وی تا واپسین ساعات قبل از خروج از ایران بوده است. این مجموعه در شمال تهران و منطقه نیاوران قرار دارد و همه روزه میزبان گردشگران فراوانی است. مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران شامل کاخ ها و موزه های ذیل می باشد.
کاخ صاحبقرانیه:
عمارت صاحبقرانیه در سال ۱۲۶۷ ه.ق در منطقه ییلاقی دهکده نیاوران به دستور ناصرالدین شاه بنا شد. در سی امین سال پادشاهی وی بخش حرمسرا و اندرون، که شامل ۴۰ تا ۵۰ ساختمان مخصوص زنان شاه بود به آن اضافه گردید سپس این مجموعه صاحبقرانیه نام گرفت. پس از او مظفرالدین شاه تغییراتی در ساختمان ایجاد و قسمتی از حرمسرا را خراب کرد و در دوره احمد شاه امارات صاحبقرانیه محدودتر گردید.
در زمان پهلوی اول به هنگام ازدواج محمدرضا پهلوی و فوزیه در سال ۱۳۱۸ و به دستور رضا پهلوی این بنا پس از تغییراتی جهت پذیرایی از مهمانان جشن آماده شد که به دلیل سردی هوا جشن در این عبارت برگزار نشد. در زمان پهلوی دوم، تغییراتی اساسی در قسمت های داخلی بنا و دکوراسیون آن ایجاد شد. طبقه اول یعنی حوضخانه برای پذیرایی مهمانان و طبقه دوم به عنوان دفتر کار محمدرضا پهلوی از سال 1346 تا 1357 مورد استفاده قرار گرفت.
موزه جهان نما:
ساختمان موزه جهان نما در سال ۱۳۵۵ در ضلع جنوب غربی کاخ صاحبقرانیه جهت نگهداری آثار و اشیای اهدایی به فرح دیبا و یا خریداری شده توسط وی، احداث شد. نام این بنا برگرفته از تالار بزرگ آینه کاری کاخ صاحبقرانیه یعنی “جهان نما” است.
در این موزه آثاری از تمدن های های تاریخی از نقاط مختلف جهان چون تپه سیلک ایران، حاشیه رود نیل و خاور دور در کنار آثاری از نام آوران هنر معاصر جهان و پیشگامان هنر مدرن ایران چون حسین زنده رودی، سهراب سپهری، پرویز تناولی، بهمن محصص، منوچهر یکتایی، فرامرز پیلارام، ناصر اویسی و … به چشم می خورد.
تنها بخش کوچکی از مجموعه ارزشمند جهان نما به نمایش عموم گذاشته شده است. در این مجموعه متنوع نمونه هایی از آثار برنزی و سفالین ایران که قدمت برخی از آنها به ۵ هزار سال پیش می رسد. سفال های کهن آمریکایی مرکزی و جنوبی، آثار کهن مصر و هند باستان، آفریقا و شرق که در کنار مهم ترین نقاشی ها و مجسمه های قرن بیستم ایران و جهان به چشم می خورد. همچنین آثاری از بزرگترین هنرمندان قرن بیستم جهان چون پابلو پیکاسو، سالوادور دالی، خوان میرو، مارک شاگال، ژرژ براک، آمادئو مودیلیانی، پل گوگن، اندی وارهول و بسیاری دیگر را می توان همراه با آثار بعضی از هنرمندان مطرح و مهم معاصر ایران تماشا کرد.
به واقع در این فضای کوچک، جهانی به نمایش در آمده است.
کوشک احمد شاهی:
کوشک در اصطلاح بنایی گفته می شود که در میان باغ قرار گرفته و از داخل بنا بر چهار طرف منظر دارد. این عمارت صد ساله که در میان باغ نیاوران قرار دارد، خوابگاه ییلاقی آخرین شاه قاجار، احمد شاه بوده است.
بنای کاخ در دو طبقه و دارای سقف شیروانی است. پلکان داخلی آن که در طبقه همکف که در دوران پهلوی دستخوش تغییراتی شد، شامل یک سرسرای ورودی با سقف گچبری بسیار زیبا (تنها اثر از دوران قاجار که چند بار مرمت شده) و شش اتاق در پیرامون آن است. در طبقه بالا یک سالن بزرگ با درب هایی رو به ایوان سرتاسری و 24 ستون ظریف پوشیده از گچ در اطراف آن چشم ها نوازی می کند.
در دوران پهلوی اول این عمارت محل اقامت دوره ولیعهدی محمدرضا و نخستین همسر وی فوزیه بود. پس از آن ساختمان کوشک چندین بار بازسازی شد. سپس با اعمال آخرین تغییرات معماری داخلی، به عنوان محل زندگی رضا پهلوی پسر محمدرضا مورد استفاده قرار گرفت.
از جمله آثار ارزشمند موجود در کوشک احمد شاهی کلکسیون رضا پهلوی است که شامل تعدادی از فسیل های حیوانی، گیاهی، و سنگ های معدنی می باشد. شاخص ترین سنگ این مجموعه، قطعه سنگی به نام “تکتیت” از کره ماه است.
موزه کتابخانه سلطنتی:
موزه کتابخانه سلطنتی در حدود سال 1355 در قسمت شمال شرقی مجموعه نیاوران همجوار با محل سکونت خاندان پهلوی احداث شد. این کتابخانه به عنوان کتابخانه اختصاصی فرح پهلوی مورد استفاده قرار گرفت. آثار حجمی و تابلوهای نقاشی از هنرمندان ایرانی و خارجی فضای داخلی را مزین نموده است. مجموعه کتب چاپی موجود در کتابخانه بالغ بر 23000 جلد و حدود 16000 عنوان می باشد که مشتمل بر آثار فارسی و خارجی است.
کاخ نیاوران:
در گوشه ی شمال شرقی مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران، بنای کاخ نیاوران با مساحتی در حدود ۹ هزار متر مربع و ارتفاع ۱۴ متر قرار دارد. سقف از جنس آلومینیوم و به صورت الکترومکانیکی از وسط باز میشود. در ابتدا این کاخ به عنوان محلی برای پذیرایی سلطنتی و اقامت میهمانان عالی رتبه دربار طراحی نمودند. اما در حین عملیات اجرایی با اعمال تغییراتی در کاربری به محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده و اختصاص یافت. این کاخ در سال ۱۳۴۷ مورد بهره‌برداری و تا واپسین ساعات خروج خانواده پهلوی از کشور محل اصلی سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده وی بود.
طرح چهار ضلعی کاخ و فضای معماری داخلی با الهام از معماری ایرانی شکل گرفت. تزئینات کاخ، تلفیقی از هنر پیش از اسلام و پس از اسلام است. در طبقه همکف سالن پذیرایی، اتاق غذاخوری، سالن سینمای اختصاصی، اتاق انتظار و تالار آبی قرار دارد. در نیم طبقه این بنا اتاق کار، اتاق کنفرانس، دفتر منشی فرح دیبا، اتاق خواب لیلا و اتاق ندیمه او و همچنین اتاق لباس های رسمی و نظامی، مدال ها و نشان های محمدرضا پهلوی قرار دارد. طبقه دوم شامل اتاق خواب و استراحت گاه نیمروزی محمدرضاپهلوی، اتاق آرایش، لباس، ورزش و موزیک فرح دیبا و همچنین اتاقهای فرزندان و ندیمه هایشان است.
مجموعه های نفیسی از تابلوهای نقاشی و آثار حجیمی از هنرمندان ایرانی و خارجی و مجموعه فرش های نفیس ایرانی و … زینت بخش این فضاها است.
موزه خودروهای اختصاصی:
از ساختمان این موزه به عنوان گاراژ خودروها استفاده می شد. در این موزه شامل آثاری از قبیل خودروهای اختصاصی خاندان پهلوی، موتور سیکلت های کوچک متعلق به فرزندان پهلوی، ماکت های خودرو و … است.
باغ کتیبه ها:
در این نمایشگاه دائمی تعداد 43 مولاژ از کتیبه های صخره ای شامل دوره تاریخی مادها به خط و زبان اوراتی، آشوری و آرامی متعلق به مناطق اهر و سراب، دوره تاریخی پارتی و ساسانی به خط و زبان های فارسی باستان، آکدی، عیلامی و آرامی تا اواخر دوره ساسانی و به خط شکسته پهلوی به چشم می خورد. از جمله این کتیبه ها می توان به کتیبه های شاپور و اردشیر در نقش رستم، کتیبه شاپور یکم در نقش رجب و … اشاره کرد.
