مجموعه فرهنگی تاریخی کاخ گلستان قدیمی ترین و مهمترین بنای تاریخی دوران قاجار می باشد. این بنا اولین و تنها اثر ثبت جهانی یونسکوی تهران است. این مجموعه که هم اکنون در میدان پانزده خرداد قرار دارد از آثار به جا مانده شاه تهماسب صفوی است. ارگ مذکور در دوره کریم خان مورد باز سازی قرار گرفته و در دوره قاجاریه به عنوان دربار و همچنین محل سکونت پادشاهان قاجاریه مورد استفاده بوده است.
بیش از یک سوم فضای ارگ را دارالحکومه و محل سکونت شاه تشکیل میداد این منزلگاه نیز مانند دیگر خانههای قدیمی و سنتی ایران دارای دو قسمت اندرونی و بیرونی بوده است. بخش بیرونی شامل دو قسمت حیاط دارلحکومه یا دیوان خانه و دیگری باغ مربع شکلی به نام باغ گلستان میباشد. قسمتهایی از این مجموعه در دوره پهلوی تخریب شده به گونه ای که امروزه اثری از آنها بر جای نمانده است در قسمت شرقی دارلحکومه و شمال باغ گلستان اندرونی قرار داشت که حیات بزرگی را شامل میگردیده است که در واقع محل اقامت همسران شاه بوده است و عمارت خوابگاه شاهی در میان آن ساخته شده بود این مجموعه نیز در دوره پهلوی تخریب و به جای آن ساختمان فعلی وزارت امور اقتصادی و دارایی ساخته شد کاخ موزه گلستان دارای قسمتها ، تالارها و عمارتهای مختلفی است.
در دوران رضا شاه پهلوی، بخشهای بزرگی از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن، سردر باب عالی، ساختمان دفتر استیفا، نگارخانه، تکیه دولت، نارنجستان، باغ گلشن و ساختمانهای اندرونی تخریب شد. محل سکونت شاه به سعدآباد و سپس در دوران محمد رضا شاه پهلوی به نیاوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذیرایی از میهمانان خارجی تبدیل گردید. پس از انقلاب مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتی دیگر بصورت موزه در آمد تا همگان بتوانند از آن دیدن کرده و از تماشای زیبایی های حاصل فکر و دست هنرمندان و صنعتگران ایرانی بهره برند.
بخشهای مختلف این مجموعه در حال حاضر عبارت است از: ایوان تخت مرمر، خلوت کریمخانی، اتاق موزه (تالار سلام) و حوضخانه آن، تالار آینه، تالار عاج یا سفره خانه، تالار برلیان یا سفره خانه، تالار برلیان یا تشریفات، ساختمان کتابخانه، عمارت شمس العماره، عمارت بادگیر و حوضخانه وسیع آن، تالار الماس، کاخ ابیض و چادرخانه …
ایوان یا تخت مرمر جایگاهی است كه مراسم سلام و بارعام طبقات مختلف مردم درمقابل آن برگزار میشده است. گویا عمر بعضی از قسمتهای تخت مرمر كه از بناهای دوره زنديه میباشد، از ساير بناهای موجود در كاخ گلستان بيشتر می باشد.
این تخت از جنس سنگ مرمر یزدی و دارای 65 قطعه مرمر بزرگ و کوچک می باشد. گرچه این تخت به دستور فتحعلی شاه جهت استقرار دائم در وسط ایوان برپا گردید اما معماری و تزئینات آن در دوره وی و همچنین در دوره ناصرالدین شاه دستخوش تغییرات فراوانی گردید تا در نهایت به صورت امروزی درآمد.
اين ايوان در دوره قاجار محل به تخت نشستن پادشاهان و برگزاری مراسم و اعياد رسمی بود. آخرين مراسم رسمی كه در اين ايوان برگزار شد، تاجگذاری رضاخان در سال 1304 بود.
کهن ترین بناهای موجود در مجموعه گلستان، ایوان تخت مرمر و خلوت کریمخانی متعلق به دوران کریمخان زند است. از زمان ناصرالدین شاه نیز مداومت داشت.
خلوت کریمخانی همانطور که از نامش هویداست، از بناهای دوره کریمخان میباشد و قسمتی از اندرونی و خلوت خانه وی به شمار میآمده است. در این محل نیز یک تخت مرمر در ابعاد کوچکتر از تخت مرمر اصلی قرار گرفته است و به نظر میرسد که ناصرالدین شاه اغلب در این محل خلوت می کرده و قلیان میکشیده است. همچنین سنگ قبر وی پس از جا به جایی های فراوان هم اکنون در این محل نگهداری میشود. اين بنا ظاهرا در سال 1173 هـ.ق احداث گرديده و در دوره ناصرالدين شاه، همزمان با ساخت بنای جديد تالار سلام، قسمت اعظم آن تخريب گرديده و امروزه تنها بخشی از آن به جا مانده است.
بنای موزه مخصوص در واقع بخشی از بنای اولین موزه ایران می باشد. در دوره ناصرالدین شاه این بنا انبار چینی آلات و نقره هایی بود که از کشورهای اروپایی به شاهان قاجار هدیه می شد. در زمان پهلوی اين مكان به موزه مخصوص تبديل گردید و كليه اقلام اهدایی خصوصی و شاخص پادشاهان اروپایی به شاهان قاجار به اين مكان انتقال داده شد. از اشياء ويژهای كه در موزه مخصوص قرار دارد میتوان به زره شاه اسماعيل صفوی‚ تير و كمان نادر شاه افشار‚ ساعد بند و مهر فتحعلي شاه‚ تاج آقا محمد خان‚ دسته مهرهای سلاطين قاجار‚ گوی غلطان عاج‚ تخم شترمرغ و غيره اشاره داشت.
تالار آئینه یکی از مشهورترین تالارهای کاخ گلستان می باشد. پیش از ساخت این تالار در محل ساخت آن دو بنای کلاه فرنگی چهل ستون چوبی و قبل تر از آن تالار یا عمارت الماسیه قرار داشت. این تالار به دلیل آینه کاریهای سقف و دیوارهایش شهرت فراوانی یافته است.
به نظر می آید تالار عاج دارای قدمتی بیش از تالار آئینه و تالار سلام و در کل بناهای دوره ناصری باشد. این بنا در دوره ناصرالدین شاه دستخوش تغییراتی گردید و در نهایت به شکل امروزی درآمد. در زمان ناصرالدين شاه داخل این تالار، هدایای پادشاهان دول خارجی نگهداری ميشد و در زمان پهلوی محل پذیرایی و برپایی مهمانیهای رسمی دربار بود.
ساختمان تالار ظروف بر روی بقایای عمارت های دوره قاجار بنا گردید. برخی از هدایایی كه سلاطين اروپایی به شاهان قاجار اهدا كرده بودند‚ از عمارت موزه (تالار سلام) به اين عمارت انتقال داده شد و در داخل ویترین هایی كه به اين منظور ساخته شده بود قرار گرفت. ظروفی كه در داخل اين عمارت وجود دارند‚ اكثرا بسيار چشم نواز هستند. از جمله آنها میتوان به سرويس چینی جنگ های ناپلئون بناپارت‚ سرويس اهدایی نیکلای اول‚ سرويس جواهر نشان اهدایی ملكه ويكتوريا و سرويس ساخته شده از سنگ گرانبها مالاشیت اهدایی الكساندر سوم و سرويس چینی اهدایی ويلهلم به وليعهد دولت ايران را اشاره داشت.
حوضخانه بخشی از تالار عاج و در واقع زیرزمین آن محسوب می شده است که پس از سفر ناصرالدین شاه به اروپا و به دستور وی همزمان با دیگر بناهای جدید کاخ برپا گردید. در ضلع شمال غربی حوضخانه آب نمایی قرار داشت که از قنات همرگرد سرچشمه می گرفت. این حوض در زمان پهلوی اول تخریب گردید و آن محل را به یکی از سالنهای موزه اختصاص دادند. همچنین این مکان که محل استراحت درباریان بود، در زمان پهلوی دوم جهت مراسم جشن و سرور و اعیاد مذهبی مورد بهره برداری قرار گرفت. معماری داخلی حوضخانه مربوط به دوره قاجاریه و تلفیقی از هنر اروپائی و ایرانی می باشد.
شمس العماره شاخص ترین بنای کاخ گلستان و ممتازترین ساختمان ضلع شرقی مجموعه است. ناصرالدین شاه قبل از سفر به اروپا با دیدن تصاویری از بناهای چند طبقه در کشورهای اروپایی تمایل به ساخت بنایی مرتفع در کاخ گلستان به منظور تماشای منظره شهر پیدا میکند. این ساختمان دو برج هم شکل دارد، کاشی کاری و پنجره سازیهای آن ایرانی است و بهرهای نیز از معماری غربی برده است.
ساخت عمارت بادگیر در زمان فتحعلی شاه آغاز و در زمان ناصرادین شاه تکمیل گردید. این عمارت بارها مورد بازسازی قرار گرفته تا به شکل امروزی درآمده است. این عمارت از دو گوشواره، دو بالا خانه، یک تالار و یک حوضخانه تشکیل شده است. تاجگذاری مظفرالدین شاه (پنجمین شاه قاجار) که مصادف با تابستان و گرمای شدید در تهران بود در تالار اصلی عمارت بادگیر به روی تخت طاووس برگزار گردید. عمارت بادگیر گذشته از گوشوارههای زیبا و بالاخانهها و دهلیزهای متعدد، دارای تالار بزرگی است که ارسیها ، ستونها ، دیوارها و سقف آن تماما از نقاشی، گچبری، زرنگاری، آینهکاری و منبتکاری و سنگ مرمر پوشیده شده و از این حیث یکی از تالارهای پر کار، زیبا و جالب قدیم بشمار میرود. در زمان ناصرالدین شاه از حوضخانه عمارت به عنوان محل نگهداری طیور زیبا جهت تفرج شاه استفاده میکردند.